در کاوش‌های تپه الله‌قلی لیلان، وجود آثار دوران تاریخی در بخشی از سطوح و لایه‌های فوقانی محوطه است که احتمالاً متعلق به دوره مانایی بوده است که شواهد آن در یکی از ترانشه‌ها و سطح محوطه مشخص شده است.
آدینه پرس: اکبر عابدی ( سرپرست پروژه و عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز) تپه الله‌قلی لیلان در بخش لیلان شهرستان ملکان در جنوب شرق دریاچه ارومیه و جنوب غربی‌ترین نقطه استان آذربایجان‌شرقی واقع شده است، این محوطه در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره ۳۰۸۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
با توجه به اینکه دشت لیلان یکی از مهم‌ترین دشت‌های پیش از تاریخ این منطقه به شمار می‌آید و به همین دلیل نخستین فصل مطالعات باستان‌شناسی همچنین تعیین عرصه و پیشنهاد حریم برای حفاظت از محوطه‌ها در تپه نوسنگی الله‌قلی لیلان آغاز شد تا بتوان ضمن حفاظت از این دو محوطه ارزشمند به بازنگری و گاه‌نگاری دقیق، مواد فرهنگی نوسنگی این منطقه همچنین به جایگاه این دو محوطه بسیار مهم دست یافت.
در راستای مطالعات پیش از تاریخی شمال‌غرب ایران همچنین برای حفاظت و صیانت از محوطه‌های باستانی کشور، نخستین فصل پروژه باستان‌شناسی لیلان تحت عنوان گمانه‌زنی به منظور لایه‌نگاری و تعیین عرصه و پیشنهاد حریم الله‌قلی تپه سی لیلان با مجوز رسمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و پژوهشکده باستان‌شناسی، با همکاری گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز به سرپرستی اکبر عابدی عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و با همراهی تیم مجربی از باستان شناسان شمال‌غرب ایران و همکاری موسسه باستان‌شناسی آلمان از ۲۸ آبان ماه در این منطقه آغاز و تا ۲۸ دی ۱۳۹۹ به مدت ۶۰ روز ادامه یافت.
بررسی‌های اولیه بر روی آثار سطحی نشانگر وجود آثار شاخصی از دوره نوسنگی حاجی فیروز – حسونا و حتی شواهد قدیمی‌تر از دوره حاجی فیروز در این منطقه حکایت داشت که با توجه به نبود مطالعات دقیق نوسنگی در این استان و شرق دریاچه ارومیه، وجود این آثار اطلاعات ما را از وضعیت جوامع پیش از تاریخی نوسنگی و گاه نگاری این منطقه و روابط فرامنطقه‌ای آن با مناطق هم‌جوار را تا حدود زیادی روشن کرد.
طی فصل اول مطالعات تپه الله‌قلی لیلان، ۲ گمانه لایه‌نگاری و ۱۳ گمانه تعیین عرصه و حریم ایجاد و مورد کاوش قرار گرفت که نتایج قابل توجه و ارزشمندی را به همراه داشت.گمانه‌های لایه‌نگاری نشان داد که استقرار در این محوطه از آغاز دوران نوسنگی با سفال در حدود ۶۸۰۰ تا ۶۷۰۰ پیش از میلاد آغاز شده و به مدت حدود یک‌هزاره تا ۵۸۰۰ تا ۵۷۰۰ پیش از میلاد ادامه یافته است.
اولین کاوش‌های فصل تپه الله‌قلی لیلان روشن کرد که این محوطه به همراه محوطه هم‌جوار آن یعنی تپه چمن، قدیمی‌ترین روستاهای نوسنگی آذربایجان ایران را تشکیل می‌دهند که تپه الله‌قلی لیلان یک روستای بسیار بزرگ به وسعت حدود ۴ هکتار بوده که دارای ۹ متر نهشته و آثار فرهنگی متعلق به دوره نوسنگی است که از این حیث این محوطه را در زمره بزرگترین و شاخص‌ترین روستاهای آغازین نوسنگی غرب آسیا و شمال‌غرب ایران قرار می‌دهد.
از آنجایی که یافته‌های حاصل از کاوش، شواهد قدیمی‌تری از حاجی فیروز را در محوطه نمایان کرد، از این‌رو قدمت آثار تحتانی محوطه تپه الله‌قلی لیلان و تپه چمن را می‌توان قدیمی‌ترین روستاهای نوسنگی با سفال در شمال‌غرب ایران به شمار آورد که این دو تپه به فاصله ۷۰۰ متری از یکدیگر شکل گرفته‌اند، با توجه به بررسی‌های سطحی در تپه چمن و کاوش در تپه الله‌قلی لیلان می‌توان این‌گونه احتمال داد که ابتدا جوامع نوسنگی این دشت در حوالی ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد در تپه چمن مستقر شده‌اند و پس از حدود ۳۰۰ سال استقرار، این محوطه ترک شده و در تپه الله‌قلی لیلان سکونت به مدت یک هزاره ادامه یافته است.
طی کاوش تپه الله‌قلی لیلان شواهد فراوانی از آثار دوره نوسنگی از جمله تعداد ۱۱ کوره پخت سفال، تدفین‌های نوسنگی، فازهای مختلف معماری خشتی و چینه‌ای از جمله معماری‌های راست گوشه با خشت‌های پلانو – کانوکس سیگاری شکل از جمله مهم‌ترین یافته‌های این کاوش هستند.
بیشترین یافته‌های این محوطه را نیز سفال‌های شاخص دوره نوسنگی از نوع حاجی فیروزی (حسونایی – سامرایی)، ابزارهای سنگی عمدتاً از جنس ابسیدین و ادوات سنگی عمدتاً مرتبط با کشاورزی اولیه همچنین سردوک‌های سفالی و درفش‌های استخوانی تشکیل می‌دهند. وجود پیکرهای حیوانی از دیگر یافته‌های شاخص این روستای آغازین در این منطقه از شمال‌غرب ایران است.
بررسی اولیه مواد فرهنگی این محوطه نشان از ارتباط گسترده شمال‌غرب ایران در دوره نوسنگی با سفال از یک‌سو با محوطه‌هایی مانند حسونا، ام الدباغیه، سامرا، متارا، شمشارا، یاریم تپه و تل سوتو در شمال بین‌النهرین و از سوی دیگر با محوطه‌های شرق آناتولی مانند حاکمی اُوسَه و با محوطه‌های شاخص شمال سوریه و منطقه جزیره مانند تل صبی ابیاد و تل هلولا دارد.
نکته شاخص دیگر در کاوش‌های تپه الله‌قلی لیلان، وجود آثار دوران تاریخی در بخشی از سطوح و لایه‌های فوقانی محوطه است که احتمالاً متعلق به دوره مانایی بوده است که شواهد آن در یکی از ترانشه‌ها و سطح محوطه مشخص شده است.
۱۳ گمانه تعیین عرصه و حریم محوطه نیز این امکان را فراهم ساخت تا محدوده دقیق محوطه مشخص شود و برنامه‌ریزی‌ها برای حفاظت از محوطه و جلوگیری از پیشروی کشاورزان و زمین‌داران اطراف محوطه به عرصه و حریم محوطه انجام شود که با تصویب نهایی نقشه تعیین عرصه و حریم و ابلاغ آن به مالکان و زمین‌داران اطراف محوطه امید است که مراحل قانونی و حقوقی برای حفاظت هر چه بیشتر محوطه انجام شود.
